Η γυναίκα με το μαστίγιο.

ΛΟΥ  ΣΑΛΟΜΕ

Ο Νίτσε είπε για εκείνη:

«Χωρίς την Λου δεν θα υπήρχε ο Ζαρατούστρα», ένα από τα μεγαλύτερα φιλοσοφικά έργα του.

» Η Λου είναι ο πέραν του μέτρου ευφυέστερος άνθρωπος που έχω γνωρίσει» Νίτσε

 Η εκπληκτική αυτή γυναίκα υπήρξε η μούσα πολλών ανδρών αλλά κυρίως τριών πολύ γνωστών και σημαντικών: του Νίτσε, του Ράινερ Μαρία Ρίλκε και του Φρόιντ.

 Τί είναι  όμως εκείνο, που κάνει μια γυναίκα μούσα τόσων σημαντικών ανδρών.

Τί είναι εκείνο που της δίνει αυτή την ξεχωριστή θέση στην ιστορία.

Πολλά χρόνια πριν να γεννηθεί η Λου, μια άλλη σημαντική γυναίκα, η Βερόνικα Φράνκο, είπε:

«Καμιά κόλαση δεν είναι χειρότερη από την  λανθάνουσα ηθική ελευθεριότητα.»

Βερόνικα Φράνκο 

Τί εννοούσε λέγοντας «λανθάνουσα ηθική ελευθεριότητα»;  

Την μυστική, σχεδόν άγρια ανάγκη του ανθρώπου να ζήσει ελεύθερος ακολουθώντας τις επιθυμίες του, που ωστόσο η κοινωνική ηθική θεωρεί αναίσχυντες.

Αυτό ακριβώς ονόμασε «χειρότερο και από την κόλαση».

Να πνίγεσαι από την λαχτάρα να ζήσεις και να μην σου επιτρέπεται.

Να φοράς αναγκαστικά τον «κορσέ» της κοινωνικής ηθικής που σου επιβάλλει το κατεστημένο και να ασφυκτιάς.

Και να είσαι υποχρεωμένη να ακολουθείς τους κανόνες που στραγγαλίζουν το πνεύμα σου, τα όνειρά σου, και την προσωπική σου αξία, αχρηστεύοντας κάθε δημιουργική επιλογή σου.

Το αντίθετο όλων αυτών, λοιπόν, ήταν η Λου Σαλομέ. 

Και για αυτόν ακριβώς τον λόγο την λάτρεψαν τόσο σημαντικοί άντρες.

Η Λου Σαλομέ όρμησε στη ζωή με τρία όπλα:

Την ευφυίας της, την ομορφιά της και τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα της.

Το χαλί που στρώθηκε γι’ αυτήν από την τύχη, ήταν η υψηλή κοινωνική της θέση και η σειρά γέννησής της μέσα στην οικογένεια.

Το κερασάκι στην τούρτα;

Η πρόωρη απώλεια του πατέρα της.

Ας τα δούμε όλα αυτά ένα προς ένα.

Γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου του 1861 στην Ρωσία από πατέρα στρατηγό και  μητέρα από πλούσιο και αριστοκρατικό σόι.

Την ίδια εκείνη μέρα πάρθηκε η ιστορική απόφαση να απελευθερωθούν οι δουλοπάροικοι στην Ρωσία, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις.

Ο πατέρας ήταν, αυτό που λέμε σκληρό καρύδι. Φιλόδοξος μέχρι εκεί που δεν έπαιρνε και δυναμικός, κατόρθωσε να ανέβει τα σκαλιά της στρατιωτικής ιεραρχίας πολύ γρήγορα χάρις στα κατορθώματα του και να γίνει ο έμπιστος άνθρωπος της τσαρικής οικογένειας των Ρομανώφ.

Η μητέρα της δεν ξεχώριζε για κάποιο ιδιαίτερο χάρισμά της πέρα από τον συμβατικό χαρακτήρα της και την προσήλωση της στα κοινωνικά και θρησκευτικά ιδεώδη της εποχής.

Η Λου ήταν το έκτο παιδί, κατά σειρά γέννησης. Προηγούνταν πέντε αγόρια.

Μετά από πέντε αγόρια ένα κορίτσι. Αυτό από μόνο του λέει πολλά. Σαφώς και ήταν καλοαναθρεμμένη, και κακομαθημένη αφού είχε από την γέννησή της την προσοχή και την αγάπη όλων, όπως επίσης δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός πως έξι αντρικά πρότυπα έναντι του ενός αδύναμου θηλυκού που είχε μέσα στην οικογένειά της, σίγουρα την επηρέασαν και ως προς το χαρακτήρα και ως προς την κατεύθυνση που πήρε στη ζωή της. 

Χαρακτηρίζοντας τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια θα λέγαμε πως μεγάλωσε με ένα κόμπλεξ κυριαρχίας, μια βαθιά αίσθηση ανεξαρτησίας και αυτοδιάθεσης. Όλο αυτό ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την θέση που είχαν οι γυναίκες στην εποχή της και δεν φάνταζε σίγουρα καθόλου δελεαστικό να υποκύψει μοιρολατρικά σ’ αυτή την τύχη.

Η ομορφιά και η εξυπνάδα μαζί, είναι ωρολογιακή βόμβα για  εκείνη που τα κατέχει. Και αυτό ισχύει σε όλες τις εποχές και όλες τις κουλτούρες.

Προσθέτοντας σ’αυτά τα δυο χαρακτηριστικά  τον ανεξάρτητο και αντισυμβατικό χαρακτήρα, έχουμε αμέσως-αμέσως μια βόμβα μεγατόνων: την ΑΠΟΛΥΤΗ ΣΑΓΗΝΗ.

Όλα τα παραπάνω εν υπνώσει μέχρι το θάνατο του πατέρα της το 1879.

Αυτή είναι η κρίσιμη χρονική στιγμή που εκρήγνυται η ωρολογιακή βόμβα μέσα στην οικογένεια.

Η σχέση της με τον Χέντρικ Γκίλοτ.

Η πανέμορφη Λου, δεκαοκτώ χρονών, γοητεύτηκε από το λόγο ενός Ολλανδού πάστορα, υπέρμαχου του Διαφωτισμού, ονόματι Χέντρικ Γκίλοτ.

Άρχισε να επισκέπτεται την εκκλησία του επειδή βρισκόταν κοντά στο σπίτι της και εκεί, για πρώτη φορά, έρχεται σε επαφή με τον ριζοσπαστικό λόγο ενός πνευματικού ανθρώπου που είχε το χάρισμα να γοητεύει με τις προχωρημένες για την εποχή ιδέες του. Επιπλέον ήταν πολύ γοητευτικός και όμορφος.

Τι άλλο θέλει μια κοπελίτσα για να ερωτευτεί;

Η Λου ήταν 18 και ο πάστορας 42. Έπεισε τη μητέρα της να της επιτρέψει να παρακολουθήσει μαθήματα θεολογίας μαζί του.

Ο Γκίλοτ την έφερε σε επαφή με τις ιδέες του φιλόσοφου Καντ, Ρουσσώ, Κίρκεγκαρντ, Σοπενάουερ.

Η δίψα της για μάθηση τεράστια. Προφανώς κολακευμένος από το ενδιαφέρον της μικρής αριστοκράτισσας ο πάστορας ξεπέρασε τον εαυτό του σε προσφορά και την ερωτεύτηκε παράφορα. Κάποια στιγμή προσπάθησε να την φιλήσει.

Αυτό ήταν. Η μικρή αντέδρασε δυναμικά. Η ερωτική σχέση, δεν ήταν στα άμεσα σχέδιά της. Αυτό που την ενδιέφερε πρώτιστα ήταν η γνώση και η ελευθερία. Ήθελε διανοούμενους που θα της μάθαιναν τον κόσμο.

Το μυστικό της μαθαίνεται. Η οικογένεια  της με την μεγάλη ισχύ που διέθετε επεμβαίνει και ο δυστυχής πάστορας (παντρεμένος παρακαλώ) χάνει τη θέση του και πεθαίνει ξεχασμένος απ’ όλους εκτός από την Λου που συνεχίζει να του γράφει μέχρι το θάνατό του.

Μετά από αυτό, η Λου (21 ετών) αποφασίζει να φύγει από την Ρωσία και πείθει πάλι την οικογένειά της να της επιτρέψει να φοιτήσει στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης που ήταν το μόνο που δεχόταν εκείνη την εποχή γυναίκες.  Η οικογένεια δέχεται με δυσκολία και με τον όρο να πάει και η μητέρα της μαζί. Έτσι και έγινε. 

Όμως λίγους μήνες μετά η Λου αρρωσταίνει βαριά και φεύγουν για την Ιταλία με την ελπίδα πως εκεί θα μπορέσει να αναρρώσει.

Η γνωριμία με τον Πωλ Ρέε.

Πωλ Ρέε

Πωλ Ρέε

 Στην Ρώμη, εκείνη την εποχή, ζούσε μια Γερμανίδα αριστοκράτισσα διανοούμενη η Μαλβίντα Φον Μέισεμπουργκ, που στο σαλόνι της συνήθιζαν να συγκεντρώνονται διάφοροι διανοούμενοι. Μεταξύ αυτών ο Πωλ Ρέε και ο Νίτσε. Οι δυο άντρες ήταν φίλοι και περνούσαν ώρες μαζί συζητώντας και αναλύοντας φιλοσοφικά θέματα. Όταν δεν βρίσκονταν μαζί αλληλογραφούσαν ανελλιπώς.

 Η Λου είχε ακουστά την Μαλβίντα χάρις στο βιβλίο της «Απομνημονεύματα Μιας Ιδεαλίστριας» και μόλις ένιωσε καλύτερα, πήγε και την επισκέφτηκε. Αναπτύχθηκε μεταξύ τους φιλία και εκεί, στο σαλόνι της Μαλβίντα συνάντησε για πρώτη φορά τον Πωλ Ρέε.

 Στο σαλόνι της Μαλβίντα

Ο τύπος αυτός ήταν αυτό που λέμε αιθεροβάμων. Θλιμμένο βλέμμα, αμίλητος, ό,τι πρέπει για να τραβήξει την προσοχή μιας αντισυμβατικής νέας.

Μόλις την είδε έπαθε ένα coupdefoudre!!! από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ.

Το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να γράψει με ενθουσιασμό στον φίλο του τον Νίτσε εκθειάζοντας την Λου για το πνεύμα της, την εξυπνάδα της και την ομορφιά της.

Σίγουρος για την γοητεία που ασκούσε πάνω της, μετά από λίγο καιρό, της έκανε μια παράφορη πρόταση γάμου.

Το αποτέλεσμα ήταν να εισπράξει μια ζεστή χυλόπιτα.

Η Λου προσπάθησε να του εξηγήσει τι ήθελε από τη ζωή της, δηλαδή πως επιθυμούσε να γνωριστεί με διανοούμενους, να ανοίξει το μυαλό της, να μάθει καινούργια πράγματα και ότι ο έρωτας, ο γάμος και τα άλλα πεζά πράγματα δεν ήταν στα άμεσα σχέδιά της.

Φανταστείτε ένα κοριτσάκι εκείνης της εποχής να λέει τέτοια πράγμα.

Σίγουρα τον «έστειλε» κανονικά τον άνθρωπο.

 Εκείνος τότε έβγαλε τον άσσο από το τσεπάκι του, την φιλία του με τον Νίτσε, πιστεύοντας πως έτσι θα την εντυπωσιάσει. Η Λου ενδιαφέρθηκε πολύ να τον γνωρίσει αλλά το πράγμα έμεινε εκεί.

Φρίντριχ Νίτσε - Λου Αντρέας Σαλομέ

 

Η γνωριμία της με τον  Νίτσε

Ο Νίτσε εκείνη την εποχή, βρέθηκε στην Ρώμη συμπτωματικά. 

Είχε ξεκινήσει μια περιπλάνηση από χώρα σε χώρα, προσπαθώντας να αναρρώσει και να ηρεμήσει μετά την παραίτησή του, για λόγους υγείας, από τη θέση του στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας.

«άπατρης, περιπλανώμενος τσιγγάνος, πολίτης του κόσμου άνευ υπηκοότητας«, έλεγε αυτοσαρκαζόμενος.

Μια μέρα η Λου επισκέφτηκε την βασιλική του Αγίου Πέτρου.

Ξαφνικά εμφανίστηκε μπροστά της ένας άντρας με παχύ μουστάκι φωνάζοντας:

«Από ποια άστρα πέσαμε για να συναντηθούμε εδώ;»

Αυτή τη φορά το coup  de foudre   ήταν αμοιβαίο. 

Βαθιά ερωτευμένος ο φιλόσοφος άρχισε να μιλάει σε όλους για την νεαρή Ρωσίδα, και βέβαια στον φίλο του Πωλ Ρέε.

Κάθονταν και μιλούσαν μεταξύ τους για  τον έρωτά τους, χωρίς να γνωρίζουν πως ήσαν ερωτευμένοι με την ίδια γυναίκα.

Μεγάλο μπέρδεμα.

 Ο Νίτσε σίγουρος πως έχει την Λου στο τσεπάκι του, της κάνει, κάποια στιγμή, πρόταση γάμου και εισπράττει και αυτός μια ωραιότατη χυλόπιτα.

Η Λου, μετά από αυτό, συνειδητοποιεί πως της πάει περισσότερο ο Ρέε, ως πιο ισορροπημένος, και  συνάπτει δεσμό (λευκό) μαζί του.

Ο Νίτσε συνδύασε επιτέλους( !)τα γεγονότα και κατέληξε αυθαίρετα στο συμπέρασμα πως είχαν σχέση καιρό πίσω από την πλάτη του.

Ποιος είδε τον φιλόσοφο και δεν τον φοβήθηκε!

Αποφασίζει να εκδικηθεί και τι κάνει παρακαλώ;

Οργισμένος και βαθιά πληγωμένος και χωρίς να φροντίσει να ξεκαθαρίσει τα πράγματα καταφεύγει σε κάτι εντελώς χυδαίο.

Συνθέτει μια φωτογραφία, σε κάποιο διάσημο τότε, Ελβετό φωτογράφο, τον Jules Bonnet, με τους τρεις τους, όπου η Λου είναι πάνω σ’ ένα κάρο κι οι δυο τους, Νίτσε και Ρέε, είναι ζεμένοι! Η Λου κρατά και τα γκέμια τους και το μαστίγιο που τους κεντρίζει.

 Σημ. Αν γινόταν αυτό σήμερα, σίγουρα θα ανέβαζε στο διαδίκτυο «άσεμνες» φωτογραφίες της.

Έχουν και οι φιλόσοφοι τις αδυναμίες  τους. Τι να κάνουμε.

 Πολύ αργότερα θα συμβουλέψει δια στόματος Ζαρατούστρα:

«Όταν πηγαίνετε στη γυναίκα μη λησμονείτε το μαστίγιο!»

(Παρεμπιπτόντως να αναφέρω το εξής: Ο πονεμένος έρωτας του Νίτσε για την Λου Σαλομέ, έγινε αφορμή να εμπνευστεί ο ΄Ιρβιν Γιάλομ το μυθιστόρημά του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε»)

Τι απέγινε ο Πωλ Ρέε;

Η Λου με τον Ρέε έμειναν μαζί στο Βερολίνο πέντε χρόνια. Η σχέση τους παρέμεινε μέχρι το τέλος της πλατωνική.

Η μητέρα της ήδη χρόνια πριν, απογοητευμένη από την ατελέσφορη προσπάθειά της να βάλει μυαλό στην κόρη της, επέστρεψε στην Ρωσία.

 Το 1887 η Λου γνωρίζει τον Φρίντριχ Καρλ Αντρέας και συνδέεται μαζί του αφού χωρίζει πρώτα με τον Πωλ.

 Ο Πωλ φεύγει καταρρακωμένος από το Βερολίνο και επιστρέφει στο Στίμπε, την ιδιαίτερη πατρίδα του. Εκεί, αφιερώνει τη ζωή του σε φιλανθρωπίες ξοδεύοντας όλη του την περιουσία για την φροντίδα και την περίθαλψη των αδυνάτων.

Την Λου δεν την ξέχασε ποτέ. Στα πενήντα δύο του χρόνια πεθαίνει και όλοι μίλησαν τότε για αυτοκτονία.

Τι απέγινε ο Νίτσε;

Ο Νίτσε δεν ήταν και το πιο ισορροπημένο άτομο στον κόσμο. 

Είχε θέμα με τις γυναίκες και όχι άδικα. Αν αναλογιστεί κανείς πόσες γυναίκες τον πλαισίωναν στην οικογένειά του ( μητέρα, γιαγιά, δύο θείες και μια μικρότερη αδελφή- ο πατέρας του πέθανε όταν ήταν τεσσάρων ετών) θα καταλάβει ότι δεχόταν μεγάλη καταπίεση. 

Επιπλέον είχε να αντιμετωπίσει τον ευπαθή ψυχισμό του και την  κλονισμένη υγεία του.

 Η σχέση του με την Λου δεν έγινε δεκτή από την οικογένειά του και δεχόταν εξ’ αρχής πιέσεις για να διακόψει.

 Μετά την εγκατάλειψη του από την Λου έπεσε σε κατάθλιψη και άφηνε συχνά υπονοούμενα για αυτοκτονία.

Αντί γι αυτό όμως σύντομα επέστρεψε στο συγγραφικό του έργο, δημιουργώντας  τα καλύτερα έργα του.

Ακολούθησε ένας ισχυρός κλονισμός της υγείας του που κατέληξε στο θάνατό του στα πενήντα έξι του χρόνια.

Ο Νίτσε πέθανε ένα χρόνο πριν το θάνατο του Πωλ Ρέε.

 

Ο γάμος με τον Φρίντριχ Καρλ Αντρέας

 Η Λου Σαλομέ παντρεύτηκε μια φορά στη ζωή της και ο γάμος κράτησε σαράντα τρια χρόνια, μέχρι τον θάνατο του ανδρός της.

 Ήταν γάμος καθαρά πλατωνικός στηριζόμενος στην πνευματική τους επικοινωνία.

Ο Φρίντριχ, δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερός της, έδωσε στην Λου όλη την ελευθερία που είχε ανάγκη. 

Δεν την περιόρισε ποτέ σε τίποτα.

Ο ίδιος δεν διέθετε σπουδαία εξωτερική εμφάνιση (κοντός, χοντρός με μαύρα μαλλιά) 

αλλά ήταν διανοούμενος, μελετητής ανατολικών γλωσσών και δίδασκε στο πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν.

    

Με τον άνδρα της Φρίντριχ Αντρέας

Διαρκούντος του γάμου της η Λου είχε συχνή αλληλογραφία με άλλους άντρες διανοούμενους της εποχής, 

δημοσιογράφους, συγγραφείς και μια φλογερή ερωτική σχέση με έναν αυστριακό φυσικό ονόματι  Πινέλες, επτά χρόνια μικρότερό της.

Με τον Πινέλες είχε την πρώτη της σεξουαλική επαφή. Η σχέση αυτή κράτησε λίγο και δεν έβαλε σε κίνδυνο τον γάμο της.

 Στα τριάντα έξι χρόνια της γνωρίζει τον ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε, δεκατέσσερα χρόνια μικρότερό της.

Η σχέση της Λου με τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε

   Ήταν η σημαντικότερη σχέση της ζωής της.

Τον φιλοξένησε στο σπίτι της στο Γκέτινγκεν. Κάνουν πολλούς περιπάτους στο δάσος κι όπως διηγείται η ίδια:

«…τα μικρά ελάφια μυρίζανε τις τσέπες των παλτών μας καθώς περπατούσαμε ξυπόλητοι…»

 Κατά τη γνώμη της, ο Ρίλκε ήταν ο πιο ολοκληρωμένος έρωτας που ‘χε ποτέ. Ταξίδεψε μαζί του στη Ρωσία όπου επιδίωξαν και γνώρισαν τον συγγραφέα Λέοντα Τολστόι.

Την εμπειρία της από αυτό το ταξίδι την περιγράφει ως εξής:

«Γεγονότα που δεν είχανε τίποτε το παράξενο μας μετέφεραν σ’ ένα μύθο: ένα λιβάδι στο ηλιοβασίλεμα, στην άκρη ενός χωριού, 

ένα γρήγορο άλογο που γύριζε στο παχνί του τη νύχτα ή το πίσω μέρος του Κρεμλίνου 

όπου ακουγόταν ο εκκωφαντικός ήχος της καμπάνας.

Με τον Ρίλκε στην Ρωσία

Όσο περνούσε ο καιρός τόσο ο Ρίλκε εξαρτιόταν περισσότερο από την Λου και τόσο εκείνη ένιωθε πιο έντονα την ανάγκη της ανεξαρτησίας.

Η σχέση τους διήρκεσε τρία χρόνια και τελείωσε την χρονιά που πέθανε ο Πωλ Ρέε.

Ο ποιητής συντετριμμένος της αφιερώνει ένα στίχο: 

                           Σαν έτοιμος στέργω κοντά σου
                           κι ήρεμα χαμογελώ που σφάλλεις.
                           Ξέρω, με τη μοίρα θα τα βάλεις
                           σα θα μείνεις μοναχιά σου.
                           Θα ξαναγυρέψεις πάλι…  
                           των χεριών μου την αγκάλη…

Στη Λου μου

                                     Ράινερ Μαρία Ρίλκε

Τον ίδιο χρόνο ο Ρίλκε παντρεύεται και ζει την υπόλοιπη ζωή του ταξιδεύοντας συνεχώς.

Ένα χρόνο μετά τον χωρισμό της από τον ποιητή Ρίλκε η Λου επιστρέφει στον αυστριακό φυσικό Πινέλες και μένει έγκυος. Η εγκυμοσύνη της όμως δεν έχει αίσιο τέλος και εκείνη αναγκάζεται να συμβιβαστεί με την ιδέα πως δεν θα μπορέσει να ξανακάνει ποτέ παιδί.

Ο Πινέλες της ζητάει να χωρίσει και να τον παντρευτεί. Η Λου αρνείται και η σχέση τους διακόπτεται άδοξα.

Έτσι η Λου παραμένει στο γάμο της με τον Φρίντριχ σε αντίθεση με τον Πινέλες που δεν παντρεύτηκε ποτέ.

Η γνωριμία της με τον Σίγκμουντ Φρόυντ

Σίγκμουντ Φρόιντ- Λου Αντρέας Σαλομέ

Σίγκμουντ Φρόιντ

Το 1911 η Λου είναι πενήντα χρονών. 

Τότε γνωρίζει τον Σίγκμουντ Φρόιντ. Η σχέση της μαζί του είναι καθαρά πνευματική και της ανοίγει άλλους ορίζοντες. 

Ο καθηγητής την μυεί στην ψυχανάλυση γεγονός που την εντυπωσιάζει βαθύτατα σε βαθμό που γίνεται η καλύτερη μαθήτρια του. 

Ρίχνεται με πάθος στην νέα ιδέα και αρχίζει το συγγραφικό της έργο γράφοντας άρθρα και μελέτες πάνω σ’ αυτό το θέμα.

Γίνεται η ίδια ψυχαναλύτρια και εκδίδει βιβλίο με τίτλο «Η σπουδή μου στον Φρόιντ»

Στη συνέχεια αποφασίζει να εργαστεί ως ψυχαναλύτρια στο Γκέτιγκεν, βοηθώντας ανθρώπους της περιοχής και ασθενείς που της εμπιστεύεται ο Φρόιντ.

Ο Φρόιντ και οι ψυχαναλυτικές του θεωρίες την βοήθησαν να αναλύσει και να κωδικοποιήσει, κατά κάποιον τρόπο, τον δικό της άναρχο ψυχισμό.

Η Λου Σαλομέ, είχε την τύχη να ζήσει την ενήλικη ζωή της σε μια εποχή όπου ένα μεγάλο μέρος διανοουμένων της Ευρώπης έθεταν τα θεμέλια του νέου Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.

Η προσωπικότητά της επηρέασε βαθιά τους άντρες που συνδέθηκαν μαζί της, μέσα από τον σπινθηροβόλο πνεύμα της, τις βαθυστόχαστες απόψεις της, την θηλυκή ματιά της στα πράγματα. Όλοι ανεξαιρέτως ομολόγησαν με διάφορους τρόπους την επιρροή της αυτή.

Άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο τόσο επιστημονικό όσο και λογοτεχνικό που ωστόσο δεν ήταν, το δεύτερο, ιδιαίτερης αξίας.

Πέθανε στα εβδομήντα τέσσερα χρόνια της στην Γερμανία του Ναζισμού.

Αμέσως μετά το θάνατό της η Γκεστάπο εισέβαλε στο σπίτι της και μάζεψε όλα τα γραπτά της. Η συνεργασία της με τον Εβραίο Φρόιντ την είχε στιγματίσει.