"Η ιστορία μου είναι η ιστορία μιας κατσαρίδας..."

 

"...Αληθώς ειπείν, η ιστορία μου είναι η ιστορία μιας κατσαρίδας που έπεσε ανάσκελα στο μπάνιο. Εκεί σκέφτηκε, ότι υπάρχουν κι άλλοι χώροι εκτός από το μπάνιο, κι άρχισε να προσπαθεί να μεταχειριστεί τα πόδια της. Η προσπάθειά της ήταν τόσο επίμονη που μαζεύτηκε κόσμος πολύς για να δει αν θα τα καταφέρει. Κατάφερα να χρησιμοποιήσω ξανά τα πόδια μου, αλλά συχνά είχα την εντύπωση πως τα πουλιά κλαίνε γιατί ζούνε κι ο ήλιος ήταν μια φωτιά, που κύριος οίδε ποιά μεγάλη δύναμη του απαγορεύει να μας κάψει, σκεπτόμενος συχνά ότι αν σταθώ στα πόδια μου, ήτοι αν ισορροπήσω, αυτό θα σήμαινε πως βρέθηκε ο ιός μιας αρρώστιας".

"...Μόνο με παραμύθια κατακτώνται οι άνθρωποι"

Αφήγηση του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Φασιανού, για τον Τσαρούχη, με ευδιάκριτη την συγκίνησή του.

"...Έβλεπα, μπορώ να πω, πιο μακρυά απ' τους άλλους, έβλεπα το επερχόμενο. Αντί να με θεωρούν πρωτοπόρο, με θεωρούσαν έναν άνθρωπο παράξενο, περίεργο που ενοχλούσε τις συνήθειές τους".

(Προσωπογραφία της Δέσποινας με κολιέ και σκουλαρίκια - 1978)

"...Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, σε μια κριτική για την πρώτη μου έκθεση έγραψε "Κάθε έργο του Τσαρούχη είναι ένας παλιάνθρωπος" 

( Στο παντοπωλείο 1971)

"...Ο λόγος, η γλώσσα, η φωνή, αντίδοτα στο θάνατο και στη δυστυχία".

"...Αρετές μας είναι τα ελαττώματά μας, που τα παραδεχτήκαμε"

Δειλία που αναδεικνύει ένα ανώτερο θάρρος: Όταν είπανε στους Χιώτες στρατιώτες "Πυρ", για να πυροβολήσουν τον εχθρό, αυτοί απάντησαν: "Ίντα πυρ και ξεπύρ, εν θωρείτε ότι είναι μπρος ανθρώποι;"

"...Κάποτε με τον Καζαντζάκη μιλήσαμε για τη ζωγραφική και μου είπε: "Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί οι ζωγράφοι μεταχειρίζονται τελάρα ή κομμάτια ξύλο. Οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες έχουν ελευθερώσει τη ζωγραφική από το βάρος της ύλης. Ζωγραφίζουν σ' ένα κομμάτι χαρτί ή σ' ένα κομμάτι μεταξωτό". 

Κάποτε ήρθε στο ατελιέ μου. Μεταξύ άλλων είπε και το εξής: 

"Όλα σου τα έργα με κοιτάνε σαν άνθρωποι. Δε μπορώ να μιλήσω".  

Περίεργο ότι αυτά τα έργα του 36-37 τα είχε χαρακτηρίσει ο Παπαντωνίου, διευθυντής της Πινακοθήκης, ως αφηρημένα που δεν έχουν καμιά σχέση με τη ζωή".

 

"...Τα έργα τέχνης που δείχνουν μη ολοκληρωμένα, τελειώνουν μόνα τους με τον καιρό"

(Τέσσερις εποχές - 1968)

"...Αγαπώ την Κάλας και την Σωτηρία Μπέλου. Και δεν αισθάνομαι διχασμένος. Ας κοπιάσουν όσοι σκανδαλίζονται γι' αυτό να καταλάβουν τι μου συμβαίνει. Εγώ πάντως κοπίασα και κοπιάζω για να βρω μια τάξη και μια ισορροπία. Θέλω συνεχώς να γνωρίζω και να ξεκαθαρίζω. Για να είμαι ελεύθερος ν' αγαπήσω απόλυτα".

(Πασαλιμάνι )

Ο Γιάννης Τσαρούχης γεννήθηκε στις 13 Ιανουαρίου του 1918, στον Πειραιά, στο Πασαλιμάνι και πέρασε την παιδική του ηλικία στο πατρικό του, ένα νεοκλασσικό σπίτι, και μέσα σε μεγαλοαστικό περιβάλλον. 

Πίσω του, οι νικηφόροι βαλκανικοί πόλεμοι και η εποχή του Διχασμού.

Ζει την άφιξη των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, ενθουσιάζεται με τις παραστάσεις του Καραγκιόζη, κατασκευάζει σκηνικά. Ακολουθούν τα χρόνια της φοίτησής του στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Μεγαλώνει μέσα στο φορτισμένο κοινωνικό και πολιτικό κλίμα της εποχής. Η Μεγάλη Ιδέα περί αλυτρωτισμού έχει καταρρεύσει αλλά γίνεται η αφορμή  προκειμένου να προσπαθήσει ο ίδιος να βρει μια πνευματική διέξοδο.

Η ανακάλυψη της Ελληνικότητας είναι το ζητούμενο της ζωγραφικής του Τσαρούχη. Θέλει να ανοίξει ένα γόνιμο διάλογο ανάμεσα στη Ανατολή και τη Δύση, ανάμεσα στην ελληνική παράδοση και τον μοντερνισμό.

Μαθαίνει τη Βυζαντινή τέχνη από τον Κόντογλου αλλά μετά από τέσσερα χρόνια διαφωνεί μαζί του και φεύγει από το εργαστήρι του.

Tο 1935, φεύγει για το Παρίσι και εκεί έρχεται σε επαφή με το καλλιτεχνικό κλίμα της πόλης. Ο Έλληνας τεχνοκριτικός Ταιριάντ του γνωρίζει τους διάσημους ζωγράφους Laurens  και Matisse. Ο τελευταίος του δίνει την απάντηση που αναζητάει στο μεγάλο προβληματισμό της γενιάς του για τον συγκερασμό της Δύσης με την Ανατολή.

"...Έπρεπε  να περάσουν χρόνια πολλά για να καταλάβει ο κόσμος πως είμαι επικίνδυνος. Και πάλι πολλοί δεν το πιστεύουν αυτό".

Για το ζεϊμπέκικο

"...Προς το ηλιοβασίλεμα, όταν ξεκίνησε το πλοίο για την Πόλη, ο νεαρός χόρεψε (ζεϊμπέκικο ) πάνω στο κατάστρωμα. Ήταν κοντός και χοντροκόκαλος μα μόλις άρχισε να κινείται, πραγματικά μετεμορφώθη. Δεν ήταν πια το ίδιο πρόσωπο. Την ανδρεία του, γιατί ήταν ανδρείος πολύ, σχεδόν άγριος, συνεπλήρωνε περίεργα ένα είδος ταπεινότητος και ένα είδος ευγνωμοσύνης, που δεν ήταν γνωστό σε ποιόν απευθύνεται και ήταν σαν να ευγνωμονεί με πολλή σεμνότητα έναν θεό, για το θαύμα που είναι η ζωή. [...]

Αληθινή θυσία αινέσεως, ανδρεία και μαζί πνεύμα συντετριμμένον και τεταπεινωμένον.

Έρωτας και αντρειωσύνη και μαζί κάτι σαν αίσθηση του θανάτου.

Είναι αξιοθαυμαστο πως χαμήλωνε τα μάτια του με γλυκιά υποταγή, σε αντίθεση με τη μεγάλη δύναμη, αλλά συγχρόνως με τα πόδια του που τα χτυπούσε στο έδαφος, φοβέριζε κάτι αόρατο που σερνόταν κατά γης.

Έμοιαζε με άγαλμα ενός πολεμιστή που κάποτε βαστούσε σπάθα και ασπίδα, και πολεμούσε έναν δράκοντα, και τώρα είχε μείνει χωρίς αυτά τα τρία συμπληρώματα - την ασπίδα την σπάθα και τον δράκοντα - που είχαν χαθεί όπως συμβαίνει σε πολλά παλιά αγάλματα.

Ενώ φαινόταν να μάχεται και να πολεμά αυτό το δράκοντα, συγχρόνως είχες την εντύπωση ότι συνουσιαζόταν μαζί του, όχι πια με το αόρατο σπαθί του αλλά με το ίδιο το αόρατο πέος του.

Το πρόσωπό του, όπως συμβαίνει στα πρόσωπα πολλών Ελλήνων, είχε μια έκφραση παντοκράτορος υπεροπτικού και την ταπεινοσύνη ενός μισθοφόρου. Ένας πολεμιστής που τον είχε υποτάξει ο λυσιμελής έρως.

Αυτό το άγνωστο ζεϊμπεκάκι που δεν το ξαναϊδα ποτέ ούτε ξέρω τι γίνηκε έκτοτε, χάρη σ' αυτό το χορό το θεικό είχε τη δυνατότητα να ζει αληθινά για μερικές στιγμές, να ζει μια καλύτερη μοίρα του ανθρώπου, πράγμα πολύ πιο ανώτερο από κάθε άλλο ανώτερο επίπεδο ζωής".

"...Η πενία της Ελλάδος επέβαλε τη λιτότητα και αυτή η ίδια η πενία οδήγησε σε μια μεγάλη ελευθερία της σκέψεως και της φαντασίας και σε μια προβολή των ατομικών τάσεων του ανθρώπου.

Οι ίδιες αιτίες οδήγησαν άλλους λαούς στην οικονομία, στην περισυλλογή και στην άκρα ομαδικότητα.

Στους Έλληνες είχαν ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα. Η Ελλάς, εκφράζοντας τέλεια και για πρώτη φορά το άτομο σαν μια εσωτερική πραγματικότητα, αδιαφορώντας για τις συνέπειες που αυτό μπορούσε νάχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή, έδωσε μια γερή συνείδηση στον άνθρωπο - όσο θέλετε καταστρεπτική και καταδικαστέα, μα αλησμόνητη για όποιον τη γνώρισε "

"...Η Ελλάς, με τα έργα και τις θεωρίες της, θα είναι πάντα ένα φως για τον δημιουργό που συνειδητοποιεί βαθύτερα όχι μια ειδικότητά της μα την προαιώνια και παγκόσμια ανάγκη του ανθρώπου για το απόλυτο".

   

Το θέμα του έργου του Τσαρούχη είναι η ανδρική μορφή και ο άνδρας που σε όλες του τις στιγμές - ντυμένος ή γυμνός, στατικός ή χορευτής, μόνος ή ως μέλος ανδρικής συντροφιάς - κυριαρχεί στο μεγαλύτερο και σημαντικότερο μέρος του έργου του.

Μέσα από τους πίνακές του τυποποιείται η εικόνα του νεοέλληνα, λαϊκού, μικροαστού, με σταθερά χαρακτηριστικά: το ηλιοκαμένο δέρμα, τα δυνατά χέρια, τα μελαχρινά μάτια και μαλλιά, τις μεγάλες πλάτες και το γερό κορμί. Η έκφρασή του είναι σοβαρή, ίσως λίγο αινιγματική, σίγουρα πάντως ανδροπρεπής. Μέσα από την χρωματική τεχνική του, οδηγεί το μοντέλο του νεοέλληνα σε μια εξιδανίκευση, που δεν αφορά την ωραιότητα της μορφής, όσο τη σύνδεσή του με τις διαχρονικές αξίες.

  

"...Κανένας ζωγράφος δε μ' αρέσει απολύτως γιατί το όνειρο που λέγεται ζωγραφική είναι δυνατόν να το πραγματοποιήσει οποιοσδήποτε αγαπά και πιστεύει στη ζωγραφική, άρα κι εγώ".

Οι φτερωτές φιγούρες

 

(Πνεύμα που πενθεί -1966  Γ. Τσαρούχης)

(Γ. Τσαρούχης: "Η Τέχνη δεν είναι απάσχοληση. Είναι η θρησκεία του ζωντανού και αιώνιου) 

"...Η φτερωτή φιγούρα έχει πολύ ταπεινή καταγωγή. Μια μέρα ο Σπαθάρης μου είπε "Έλα να δεις τον αληθινό Καραγκιόζη". Άκουσα να παίζεται μια σκηνή του Καραγκιόζη με αληθινούς ηθοποιούς. Μετά έγινε η σούφλιση του Αθανασίου Διάκου -ο Αθανάσιος Διάκος ήταν από τσίγκο ντεκουπαρισμένο, με τη φουστανέλα, με όλα- μετά παρουσιάζεται ο νεαρός Σπαθάρης, ήταν 18 χρονών νομίζω τότε, ντυμένος άγγελος, μάλλον γυμνός, φορούσε μία περισκελίδα αθλητική, θαλασσί χρώμα, μια κορδέλα ροζ στο κεφάλι σαν διάδημα και φτερά από ασημόχαρτο με λεπτομέρειες δεμένες με μελάνι μωβ-κοκκινωπό και βαστούσε ένα στεφάνι στο χέρι και την ελληνική σημαία και είπε την τιμή του αγγέλου προς την τέφρα του Αθανασίου Διάκου. 

Τον παρακάλεσα πολύ τον μικρό Ευγένιο να 'ρθει σπίτι μου να ποζάρει και αυτός μου χάρισε και τα φτερά που είχε στην παράσταση και με αυτά τα φτερά έκανα τους πρώτους έρωτες. 

Μετά πήρα την κάτω βόλτα και έκανα πολλά φτερωτά πρόσωπα. Ήταν ένας τρόπος να κάνεις ένα γυμνό που να μη φαίνεται σπουδή." 

"Πάω στο Λονδίνο να δω τα Ελγίνεια πριν μας τα πάρει η Μελίνα"

"...Δεν ζητώ ανθρώπους να σκέφτονται σαν εμένα, αλλά να κάνουν σκέψεις συμπληρωματικές των δικών μου"

(Η αντιγραφή του Τισιάνου - 1971 - Γ. Τσαρούχης)

"... Άλλά τι να πω για έναν μαραγκό του οποίου η σεμνότης μου έμαθε τόσα πολλά για τη δουλειά. 

Τι να πω για μια ασήμαντη γυναίκα που πλένει τα πιάτα της και συγυρίζει την κουζίνα της που μου έμαθε - μου έδωσε φιλοσοφικά διδάγματα - ποιές είναι οι συνθήκες της ζωής. 

Μαθαίνω κάθε μέρα από οποιονδήποτε άνθρωπο και οι μεγάλοι άνθρωποι είναι επίσης μεγάλοι γιατί με πολλή απλότητα σαν τους πολλούς ανθρώπους εξετέλεσαν τον προορισμό τους.

Οι μεγάλοι τραγικοί με έχουν επηρεάσει πολύ μου έδειξαν τη ζωή όπως είναι.

Ο φιλόσοφος Νίτσε με επηρέασε πολύ μου έδωσε ωραίες συμβουλές και ωραίες διαφωνίες μαζί του".

"... Νομίζω πως είναι αδικία να προσπαθούμε να μάθουμε αυτούς που δεν ενδιαφέρονται για την Τέχνη, τι είναι η Τέχνη, γιατί αυτό θα δημιουργήσει υποκριτές και σνομπ ανθρώπους οι οποίοι θα γεμίσουν τα κενά της ζωής τους με υποκρισία περί Τέχνης".

( Η πλατεία Αλεξάνδρας στον Πειραιά - 1962)

"...Θέλω να βρω την ηρεμία και την τάξη στη ζωή μου και να τη μεταδώσω στους άλλους ανθρώπους. Η ακαταστασία, η απόγνωση και η απελπισία είναι φυσικό να υπάρχουν.

Όταν δυναμώνει μέσα μου η ελπίδα, δεν ξέρω προς τι, είναι ένα αίσθημα ελπίδας η πίστη; Δεν ξέρω προς τι είναι μια πίστη δυνατή. Θέλω αυτό το πράγμα να το συγκρατήσω και να το μεταδώσω, διότι το συλλέγω σαν ένα ωραίο αντίδοτο που μας δίνει η ίδια η φύση για να ζήσουμε".

"...Αν άρχιζα απ' την αρχή, θα έψαχνα να βρω έναν καλό τεχνίτη να μου μάθει καλά την τεχνική της ζωγραφικής και να μην πάω στη σχολή όπου οι καθηγητές προσπαθούν να γεμίσουν τον διορισμό τους με άχυρα.

Και βέβαια θα πήγαινα σ' ένα χωράφι να μάθω πιο σοβαρά την καλλιέργεια της γης για να έχω ένα δεύτερο επάγγελμα να μου δίνει ανεξαρτησία. 

Στους νέους καλλιτέχνες θα έδινα την ίδια συμβουλή που δίνω στον εαυτό μου: να βρουν ένα κτήμα να καλλιεργούν για να μην κάνουν ουρές για να βρουν εργασία. Η γεωργία αφήνει περισσότερες ελεύθερες ώρες απ' ό,τι αφήνουν οι άλλες δουλειές.

Και να εξομολογούνται με την τέχνη τους. Να μιλούν για τη ζωή τους, γι' αυτό που τους ενδιαφέρει. 

Όταν κανείς εξομολογείται, εκατομμύρια ανθρώπων βρίσκουν ικανοποίηση και ξαλαφρώνουν".

(Καφενείον ο Παρθενών )

"...Η δική μου εξομολόγηση είναι προς την αγάπη, προς τη ζωή που η ίδια η ζωή μας υπαγορεύει.

Κάθε συγκίνηση, κάθε μεταφυσική χαρά που ένιωσα απ' το θαύμα της ζωής και της δημιουργίας προσπαθώ να τις εκφράσω.

Τα πράγματα μας καλούν σε μια μέθη, σ' έναν ενθουσιασμό και σ' ένα παραλήρημα.

Το να ελευθερώνεται κανείς από τους φόβους και να εκφράζει αυτό το παραλήρημα, είναι αυτό νομίζω, που ονομάζω εξομολόγηση του καλλιτέχνη. Και γενικώς να ενώνω τη ζωή μου με την παιδική μου ζωή".

(Καφενείον το Νέον (νύχτα)- 1965-1966 )

"...Οι γονείς μου εμπόδιζαν τις καλλιτεχνικές μου τάσεις. Εύρισκαν ότι η ζωγραφική μου, λερώνει το σπίτι."

Στη δεύτερη εποχή του ζωγραφικού του έργου (1950-1967) που κλείνει με το πραξικόπημα του 1967 και την μετάβασή του στο Παρίσι, το θέμα του, εκτός από τους άνδρες, είναι τα καφενεία και τα νεοκλασσικά.

Νιώθει την ανάγκη να αποδώσει με σαφήνεια τα βιώματα της παιδικής του ηλικίας που είναι άμεσα συνδεδεμένα με τα νεοκλασσικά σπίτια. 

Η κατεδάφισή τους του αφήνει έντονο και αξεπέραστο ψυχικό τραύμα, μια οδύνη και ένα πένθος καταλυτικό.

(Δρόμος κοντά στο Τελωνείο του Πειραιά)

Τα καφενεία για τον Τσαρούχη έχουν πολλαπλούς συμβολισμούς. Ανακαλούν στο νου του παιδικά και νεανικά βιώματα και θυμίζουν σκηνικά θεάτρου είτε έρημα είτε με κόσμο.

(Λουώμενος Παρίσι - 1968)

"... Θα έλεγα πως είναι ο δάσκαλος της καλλιτεχνικής λιτότητας - στην καλύτερη έννοια του όρου. 

Λιτότητα, που δεν την επιβάλλει η έλλειψη μέσων αλλά αντίθετα την υπαγορεύει η αίσθηση του πραγματικά αναγκαίου και την πραγματώνει η ικανότητα να εκφράζει το μείζον με το ελάχιστο".

Μάριος Πλωρίτης (για τον Γ. Τσαρούχη)

Στις 20 Ιουλίου του 1989 ο Γιάννης Τσαρούχης, που μικρός ήθελε να γίνει ακροβάτης αλλά οι γονείς του τον πρόριζαν για δικηγόρο ή μηχανικό, έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 80 χρονών, εξαιτίας της χρόνιας ταλαιπωρίας του με το ζάχαρο αλλά σε πλήρη πνευματική διαύγεια. Θυμόσοφος έως το τέλος.

(...Στην αστική τάξη μόνο περιουσιακά ζητήματα εσυζητούντο, και πώς γινόμενη αυτή η τάξις ευρωπαϊκή, θα ερχόταν σε διαφορά με τον λαό. Θυμάμαι κάποτε πως άκουσα τον Νιάρχο να λέει -όταν ήταν παιδί όχι πλούσιο βέβαια αλλά ευκατάστατο - "Φέτος η μόδα των παπουτσιών θα είναι τέτοια που δεν θα μπορούν να τ' αγοράσουν οι φτωχοί κι έτσι θα χωριστούν οι πλούσιοι από τους φτωχούς".
Μια προϋπόθεσις πολύ σοβαρή γι' αυτούς τους ανθρώπους. Υπήρχε μια περιφρόνηση για τον κόσμο που ήτανε λαϊκός. Δηλαδή τον κόσμο που εξέφραζε ο Θεόφιλος.)

Ο Πειραιάς του Τσαρούχη. (εξαιρετικό ντοκυμαντερ!)

Πηγές:  

LIFOTEAM 13-1-2012

"Αγαθόν το εξομολογείσθαι" Γιάννης Τσαρούχης - Εκδόσεις Καστανιώτη 1986

Γιάννης Τσαρούχης: Ένας διανοούμενος Έλληνας

Περισσότερα για τον Γιάννη Τσαρούχη Εδώ