Τι είναι η δημιουργική γραφή;

"...Όταν πέρασα τα πενήντα, δε με ενοχλούσε πια το γεγονός, όπως ενοχλεί πολλούς λογίους, ότι η γραφή μου δεν ανήκε στο «δημιουργικό» είδος.
Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί ο Όμηρος θεωρείται δημιουργικός συγγραφέας, και όχι ο Πλάτωνας. Γιατί ένας κακός ποιητής είναι δημιουργικός συγγραφέας, ενώ ένας καλός επιστημονικός δοκιμιογράφος δεν είναι;
Στα γαλλικά διακρίνουμε τον ecrivain- αυτόν που γράφει «δημιουργικά» κείμενα, όπως ένας μυθιστοριογράφος ή ένας ποιητής- από τον ecrivant, αυτόν που καταγράφει γεγονότα, όπως ένας τραπεζικός υπάλληλος ή ένας αστυνομικός που ετοιμάζει μια αναφορά για ένα έγκλημα.

Τι είδους συγγραφέας είναι ο φιλόσοφος;
Θα λέγαμε ότι ο φιλόσοφος είναι ένας επαγγελματίας συγγραφέας του οποίου τα κείμενα μπορούν να συνοψιστούν ή να μεταφραστούν δίχως να χάσουν όλο το νόημα, ενώ τα κείμενα των δημιουργικών συγγραφέων δεν μπορούν να μεταφραστούν ή να παραφραστούν πλήρως. Παρότι όμως είναι σίγουρα δύσκολη η μετάφραση ποίησης και μυθιστορημάτων, εννιά στους δέκα αναγνώστες παγκοσμίως έχουν διαβάσει το Πόλεμος και ειρήνη ή τον Δον Κιχώτη σε μετάφραση και πιστεύω πως ένας μεταφρασμένος Τολστόι είναι πιο πιστός στο πρωτότυπο από μια αγγλική μετάφραση του Χάιντεγκερ ή του Λακάν. Είναι ο Λακάν πιο «δημιουργικός» από τον Θερβάντες;

H διαφορά δεν μπορεί να εκφραστεί ούτε και με βάση την κοινωνική λειτουργία ενός δεδομένου κειμένου. Τα κείμενα του Γαλιλαίου έχουν ασφαλώς μεγάλη φιλοσοφική και επιστημονική σπουδαιότητα, αλλά στα ιταλικά λύκεια μελετώνται ως υπόδειγμα δημιουργικής γραφής- ως στιλιστικά αριστουργήματα.

Ας υποθέσουμε ότι είστε βιβλιοθηκάριος και ότι αποφασίζετε να τοποθετήσετε τα επονομαζόμενα δημιουργικά κείμενα στην Αίθουσα Α και τα επονομαζόμενα επιστημονικά κείμενα στην Αίθουσα Β.
Θα ταξινομούσατε άραγε τα δοκίμια του Αϊνστάιν μαζί με τις επιστολές του Έντισον προς τους χρηματοδότες του, και το «Oh Susanna!» με τον Άμλετ;

Έχει ειπωθεί ότι οι «μη δημιουργικοί» συγγραφείς, όπως ο Λινναίος και ο Δαρβίνος, ήθελαν να μεταδώσουν αληθείς πληροφορίες για τις φάλαινες ή τους πιθήκους, ενώ ο Μέλβιλ έγραψε για μια λευκή φάλαινα και ο Μπάρροουζ αφηγήθηκε την ιστορία του Ταρζάν, απλώς παρίσταναν  ότι δήλωναν την αλήθεια, ενώ στην πραγματικότητα επινοούσαν ανύπαρκτες φάλαινες και μαϊμούδες, και δεν ενδιαφέρονταν για τις πραγματικές.

Μπορούμε άραγε να πούμε αναμφισβήτητα ότι ο Μέλβιλ, όταν αφηγήθηκε την ιστορία μιας ανύπαρκτης φάλαινας, δεν είχε την πρόθεση να πει κάτι αληθές σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο, ή σχετικά με την ανθρώπινη υπερηφάνεια και ξεροκεφαλιά;

Είναι προβληματικό να ορίσουμε ως «δημιουργικό» έναν συγγραφέα που απλώς μας λέει πράγματα τα οποία αντιτίθεται στα γεγονότα.

Ο Πτολεμαίος είπε κάτι αναληθές σχετικά με την κίνηση της Γης.
Πρέπει άραγε να ισχυριστούμε ότι ήταν πιο δημιουργικός από τον Κέπλερ;

Η διαφορά έγκειται, μάλλον, στους αντιτιθέμενους τρόπους με τους οποίους οι συγγραφείς μπορούν να ανταποκρίνονται στις ερμηνείες των κειμένων τους.
Αν έλεγα σε έναν φιλόσοφο, σε έναν επιστήμονα, σε έναν κριτικό τέχνης: «Έγραψες το τάδε και το δείνα», ο συγγραφέας θα μπορούσε πάντα να απαντήσει: «Παρανόησες το κείμενό μου. Είπα ακριβώς το αντίθετο».
Αν όμως ένας κριτικός ερμήνευε μαρξιστικά το "Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο" - φέρ' ειπείν, ότι, στο απόγειο της κρίσης της παρακμασμένης αστικής τάξης, η απόλυτη αφοσίωση στο βασίλειο της μνήμης αναγκαστικά απομόνωσε τον καλλιτέχνη από την κοινωνία - ο Προυστ μπορεί να μην ικανοποιούνταν με αυτή την ερμηνεία, αλλά θα δυσκολευόταν να την διαψεύσει.

Οι δημιουργικοί συγγραφείς -ως έλλογοι αναγνώστες του ίδιου τους του έργου - έχουν ασφαλώς το δικαίωμα να αμφισβητούν μια παρατραβηγμένη ερμηνεία. Σε γενικές όμως γραμμές πρέπει να σέβονται τους αναγνώστες τους, καθώς έχουν ρίξει το κείμενό τους στον κόσμο σαν ένα μήνυμα σε μπουκάλι, τρόπος του λέγειν.

Μόλις δημοσιεύσω ένα κείμενο περί σημειωτικής, αφιερώνω τον χρόνο μου είτε με το να αναγνωρίζω πως έσφαλλα είτε με το να δείχνω πως όσοι δεν το κατανόησαν όπως το εννοούσα προέβαιναν σε μια παρανάγνωσή του.
Απεναντίας, μόλις δημοσιεύσω ένα μυθιστόρημα, αισθάνομαι κατ' αρχήν την ηθική υποχρέωση να μην αμφισβητώ το πώς το ερμηνεύουν οι άνθρωποι (αλλά και να μην ενθαρρύνω καμία από τις ερμηνείες του).

Αυτό συμβαίνει - και εδώ αναγνωρίζουμε την πραγματική διαφορά μεταξύ δημιουργικής και επιστημονικής γραφής - επειδή σε ένα θεωρητικό δοκίμιο συνήθως θέλει κανείς να αποδείξει μια συγκεκριμένη θέση ή να δώσει μια απάντηση σε ένα δεδομένο πρόβλημα.

Σε ένα ποίημα ή σε ένα μυθιστόρημα, αντιθέτως, θέλει κανείς να αναπαραστήσει τη ζωή μέσα σε όλη της την ασυνέπεια.
Θέλει να στήσει μια σειρά από αντιφάσεις, να τις καταστήσει εναργείς και έντονες.
Οι δημιουργικοί συγγραφείς ζητούν από τους αναγνώστες τους να δοκιμάσουν μια λύση, δεν προσφέρουν μια οριστική συνταγή (εκτός από τους κακόγουστους και αισθηματολόγους συγγραφείς, που αποβλέπουν στη φτηνή παρηγοριά).
Γι' αυτό και όταν έδινα ομιλίες για το πρώτο μου μυθιστόρημα, που μόλις είχε δημοσιευτεί, έλεγα ότι μερικές φορές ένας μυθιστοριογράφος μπορεί να λέει πράγμα που ένας φιλόσοφος δεν μπορεί .....

Θα λέγαμε πως, βάζοντας στην άκρη τη δημιουργικότητα, πολλοί μελετητές έχουν νιώσει την παρόρμηση να αφηγηθούν ιστορίες και λυπούνται που δεν μπορούν να το κάνουν - γι' αυτό και τα συρτάρια πολλών καθηγητών πανεπιστημίου είναι γεμάτα με κακά αδημοσίευτα μυθιστορήματα.

Με τα χρόνια, ικανοποίησα το κρυφό μου πάθος για την αφήγηση με δύο διαφορετικούς τρόπους: πρώτον, ασχολούμενος με την προφορική αφηγηματικότητα, λέγοντας ιστορίες στα παιδιά μου (έτσι ένιωσα κάπως χαμένος όταν μεγάλωσαν και γύρισαν από τα παραμύθια στη ροκ μουσική), δεύτερον, φτιάχνοντας μια αφήγηση μέσα από κάθε κριτικό δοκίμιο.

Όταν παρουσίασα τη διδακτορική διατριβή μου στην αισθητική του Θωμά Ακινάτη - ένα πολύ αμφιλεγόμενο θέμα, καθώς εκείνη την εποχή οι μελετητές πίστευαν πως δεν υπάρχουν αισθητικοί στοχασμοί στο ογκώδες έργο του -, ένας από τους εξεταστές μου με κατηγόρησε για «αφηγηματική πλάνη». Είπε ότι ένας ώριμος μελετητής, όταν ξεκινά να κάνει μια έρευνα, αναπόφευκτα προχωρά με τη δοκιμή και το λάθος, διατυπώνοντας και απορρίπτοντας διάφορες υποθέσεις, όμως στο τέλος της έρευνας, όλες αυτές οι προσπάθειες θα πρέπει να έχουν χωνευτεί και ο μελετητής θα πρέπει να παρουσιάσει μόνο τα συμπεράσματα.
Αντιθέτως, είπε, εγώ αφηγούμουν την ιστορία της έρευνάς μου λες και ήταν ένα αστυνομικό μυθιστόρημα.
Η αντίρρηση έγινε σε φιλικό ύφος, και μου υπέβαλε τη θεμελιώδη ιδέα ότι όλα τα ευρήματα μιας έρευνας πρέπει να τα «αφηγείται» κανείς με αυτό τον τρόπο.

Κάθε επιστημονικό βιβλίο πρέπει να έχει τη μορφή της αστυνομικής ιστορίας.
Και πιστεύω πως αυτό το έκανα σε όλα τα επακόλουθα ακαδημαϊκά μου έργα.»
..................................

Ουμπέρτο Έκο «Εξομολογήσεις ενός νέου μυθιστοριογράφου» εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Γιώργος Λαμπράκος Νοέμβριος 2011"